Hội nghị COP30: Tương lai nào cho chuyển dịch năng lượng công bằng?

COP30 diễn ra từ ngày 10 đến 21/11/2025 tại Brazil. (Ảnh: AFP)

Liên minh châu Âu (EU) - khối phát thải lớn thứ tư thế giới - đã đạt một số tiến bộ ban đầu trong mở rộng năng lượng tái tạo, được thúc đẩy bởi cam kết giảm phụ thuộc vào dầu khí Nga sau cuộc chiến ở Ukraine. Tuy nhiên, việc mở rộng năng lượng tái tạo chỉ có thể thành công nếu được thực hiện công bằng và tôn trọng quyền con người.

Chỉ thị Thẩm định Trách nhiệm Bền vững của Doanh nghiệp (CSDDD) là bước tiến quan trọng trong hướng đi này và đã chính thức có hiệu lực vào năm ngoái. Nhưng hiện chỉ thị đang bị xem xét lại cùng nhiều đạo luật khác thuộc Thỏa thuận Xanh trong đợt nới lỏng quy định “Omnibus”.

Các tập đoàn nhiên liệu hóa thạch được xem là những lực lượng vận động hành lang mạnh nhất phản đối CSDDD - văn bản giữ vai trò bảo vệ quyền lợi thiết yếu và nền tảng bền vững dài hạn của EU. Các cuộc đàm phán cuối cùng cần duy trì tinh thần cốt lõi của chỉ thị, gồm: Bảo đảm quyền tiếp cận công lý, xây dựng kế hoạch chuyển đổi khí hậu hiệu quả, thúc đẩy đối thoại thực chất với các bên liên quan, và áp dụng cách tiếp cận dựa trên rủi ro để ưu tiên xử lý những rủi ro nghiêm trọng nhất trong chuỗi cung ứng, đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng và khoáng sản.

Nhu cầu nguyên liệu thô phục vụ năng lượng sạch đang thúc đẩy các hoạt động khai thác mới cả trong và ngoài EU, đặc biệt tại các nước Đông Âu và Trung Á ngoài khối (EECA), nơi hệ thống năng lượng vẫn phụ thuộc nặng vào nhiên liệu hóa thạch. EU đã thông qua Đạo luật Nguyên liệu Thô Chiến lược (CRMA) nhằm đảm bảo nguồn cung và tăng cường tự chủ. 4 thỏa thuận đối tác chiến lược về nguyên liệu thô với Ukraine, Kazakhstan, Uzbekistan và Serbia là một phần của nỗ lực này. Tuy nhiên, CRMA bị chỉ trích vì thiếu mục tiêu giảm nhu cầu, cũng như thiếu các biện pháp bảo đảm nhân quyền và môi trường đáng tin cậy. Nhiều ý kiến lo ngại về sự thiếu minh bạch và việc tham vấn cộng đồng địa phương còn hạn chế trong quá trình lựa chọn dự án.

Dữ liệu năm 2024 cho thấy số vụ vi phạm trong khai thác khoáng sản phục vụ chuyển dịch năng lượng ở EECA đã tăng hơn 3 lần so với giai đoạn 2019-2023. Tại Kazakhstan, Serbia và Ukraine, số cáo buộc vi phạm chỉ trong năm nay đã vượt tổng số 5 năm trước đó. Vi phạm phổ biến nhất liên quan đến an toàn và sức khỏe nghề nghiệp, tiếp đến là tai nạn lao động gây tử vong và vấn đề sức khỏe cộng đồng. Các cộng đồng địa phương chịu ảnh hưởng lớn bởi ô nhiễm và vi phạm quy chuẩn an toàn môi trường.

Cạnh tranh toàn cầu về khoáng sản thiết yếu đang có nguy cơ tạo ra một “cuộc đua xuống đáy” mới, gây tổn hại cho các cộng đồng địa phương - những nhóm vốn đã dễ bị tổn thương và thiệt thòi nhất. Nếu rủi ro này không được xử lý, quá trình chuyển đổi sang công nghệ năng lượng sạch có thể kéo theo tình trạng khai thác cạn kiệt tài nguyên, lạm dụng, mất lòng tin, chậm tiến độ và chi phí leo thang.

Các quốc gia và doanh nghiệp EU không phải là những bên duy nhất tìm cách tiếp cận nguồn nguyên liệu quan trọng từ các nước giàu tài nguyên - nơi thường thiếu cơ chế bảo vệ người lao động, cộng đồng và người bản địa, bao gồm quyền được tham vấn và đồng thuận tự do, sớm và có thông tin đầy đủ (FPIC). Cạnh tranh toàn cầu về khoáng sản chiến lược đang thúc đẩy một cuộc chạy đua nguy hiểm, với cái giá phải trả là sinh kế và môi trường của các cộng đồng yếu thế. Nếu không được kiểm soát, quá trình chuyển dịch năng lượng sạch sẽ chỉ lặp lại những mô hình khai thác bóc lột trong quá khứ.

Trước tình trạng lạm dụng ngày càng gia tăng, xã hội dân sự và cộng đồng địa phương đang lên tiếng phản đối các dự án khai thác gây hại. Tại Šabac (Serbia), người dân đã phản đối dự án khai thác lithium Jadar của Rio Tinto vì lo ngại về môi trường và sức khỏe con người, được hàng chục nghìn người ở Belgrade hưởng ứng.

Tuy nhiên, các phong trào phản đối này ngày càng bị chính quyền và doanh nghiệp trấn áp. Ở Georgia, tòa án cấm biểu tình gần Chiatura, còn cư dân Shukruti phải đối mặt với 30 vụ kiện và nhiều trường hợp bị sa thải. Tại Serbia, 3 nhà hoạt động phản đối công ty Zijin Mining bị truy tố hình sự, trong khi một người chỉ trích dự án lithium của Rio Tinto nhận được lời đe dọa giết nặc danh. Ở hầu hết các quốc gia khu vực Đông Âu và Trung Á ngoài EU (EECA), các công ty khai khoáng lớn đều thuộc sở hữu, hoặc chịu ảnh hưởng của giới tài phiệt thân cận với chính quyền, khiến người lao động và cộng đồng địa phương gần như không thể tìm kiếm công lý cho các vi phạm nhân quyền và môi trường.

Những tranh chấp và cáo buộc vi phạm không chỉ giới hạn trong khu vực EECA. Năm 2021, Tòa án Tối cao Na Uy từng phán quyết rằng chính phủ đã xâm phạm quyền của người bản địa Sámi khi cho phép xây dựng các trang trại điện gió trên vùng đất tổ tiên của họ. Sau ba năm tranh chấp, hai bên đã đạt được thỏa thuận, trong đó một phần năng lượng được dành phục vụ cộng đồng địa phương. Gần đây hơn, vào tháng 3/2025, Ủy ban Công ước Aarhus kết luận rằng Bồ Đào Nha đã vi phạm quyền được tiếp cận thông tin môi trường và quyền tham gia công chúng liên quan đến mỏ lithium Barroso - một trong 47 “dự án chiến lược” của EU nhằm đảm bảo nguồn cung khoáng sản thiết yếu theo Đạo luật CRMA.

Những cuộc đấu tranh này gửi đi thông điệp rõ ràng: Quá trình chuyển dịch năng lượng sạch nếu không tôn trọng nhân quyền sẽ chỉ lặp lại chính những tổn hại mà nó muốn khắc phục. Vì vậy, các tổ chức lao động, cộng đồng địa phương và người bản địa cần được tham gia ở mọi giai đoạn phát triển và triển khai dự án. Chính quyền phải đảm bảo minh bạch trong quá trình cấp phép và vận hành các dự án khai thác, đặc biệt với những dự án được phê duyệt nhanh, đồng thời giám sát chặt chẽ việc tuân thủ tiêu chuẩn môi trường và an toàn của doanh nghiệp để ngăn ngừa vi phạm và đảm bảo trách nhiệm giải trình.

Bên cạnh đó, khung pháp lý cần ghi nhận rõ quyền phát triển bền vững, quyền được sống trong môi trường lành mạnh và quyền bảo vệ những người bảo vệ nhân quyền, đồng thời áp dụng chính sách “không khoan nhượng” với mọi hành vi tấn công họ. Các chính phủ cũng phải đảm bảo cơ chế khiếu nại và bồi thường hiệu quả, dễ tiếp cận - cả tư pháp và phi tư pháp - cho các nạn nhân bị ảnh hưởng bởi hoạt động kinh doanh, đồng thời tăng cường các biện pháp chống tham nhũng ở mọi cấp độ.

Với việc khoáng sản phục vụ chuyển dịch năng lượng lần đầu tiên được đưa vào chương trình nghị sự của Hội nghị Khí hậu Liên Hợp Quốc (COP), COP30 là cơ hội để thừa nhận tính cấp bách của việc quản trị lĩnh vực này. Các chính phủ châu Âu, Trung Á và toàn cầu cần đẩy mạnh hành động khí hậu, đồng thời thúc đẩy chuyển dịch năng lượng công bằng, hướng tới thịnh vượng chung, tôn trọng nhân quyền và đảm bảo thương lượng minh bạch, công bằng.

Tham vọng dầu mỏ của Brazil thách thức các mục tiêu về khí hậu

Nghịch lý trong quá trình chuyển dịch năng lượng của châu Á

Chuyển dịch địa chính trị tại Nam Á: Bước đi chiến lược của Ấn Độ trong trật tự mới

Nh.Thạch

AFP