Kinh tế thế giới trong kỷ nguyên phân mảnh địa chính trị
 |
| (Ảnh minh họa) |
Trong khoảng 10 năm qua, sự ganh đua giữa các chủ thể địa chính trị lớn - đặc biệt là Mỹ, Trung Quốc, Liên minh châu Âu cùng nhóm các cường quốc tầm trung đang trỗi dậy - đã làm thay đổi cấu trúc chuỗi cung ứng, dòng đầu tư, tuyến năng lượng và các tiêu chuẩn công nghệ toàn cầu. Hệ thống quốc tế từng đặt nặng tính kết nối và hiệu quả nay đang phân tách dần thành những khối mang màu sắc chính trị, mỗi khối đều ưu tiên an ninh, khả năng chống chịu và lợi thế chiến lược.
Tâm điểm của chuyển động này là cạnh tranh Mỹ - Trung ngày càng căng thẳng. Washington tăng cường kiểm soát xuất khẩu đối với các công nghệ then chốt như chip bán dẫn, phần cứng trí tuệ nhân tạo và điện toán hiệu năng cao, nhằm làm chậm bước tiến của Trung Quốc. Bắc Kinh đáp lại bằng cách thúc đẩy tự chủ công nghệ, mở rộng mạnh mẽ sản xuất trong nước đối với chip, pin, xe điện, đất hiếm và các công nghệ xanh. Kết quả là cả hai bên đều chạy đua xây dựng những chuỗi cung ứng an toàn, “hợp chuẩn chính trị”, dù chi phí cao hơn. Hiệu quả không còn là ưu tiên số một; thay vào đó là sự chống chịu và an ninh quốc gia, khiến toàn cầu hóa bị tái định nghĩa dưới một góc nhìn hoàn toàn mới.
Biến động địa chính trị này thể hiện rõ nhất trong lĩnh vực chuyển dịch năng lượng. Khi các nước chạy đua đạt mục tiêu khí hậu, việc giành quyền tiếp cận và kiểm soát các khoáng sản chiến lược - như lithium, đồng, cobalt, nickel và đất hiếm - trở thành ưu tiên hàng đầu. Trung Quốc hiện nắm ưu thế trong khâu chế biến của phần lớn các khoáng sản này, buộc Mỹ, châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc và Ấn Độ phải tìm kiếm nguồn cung khác. Điều này mở ra cơ hội đáng kể cho những quốc gia giàu tài nguyên như Úc, Chile, Indonesia, Kazakhstan và một số nước châu Phi.
Bên cạnh đó, vai trò của các quốc gia trung chuyển và những hành lang thương mại quan trọng - chẳng hạn Hành lang Trung tâm của Azerbaijan, kết nối Trung Á với châu Âu mà không đi qua Nga, hay Iran - cũng ngày càng được nâng cao.
Các cường quốc tầm trung đang có ảnh hưởng lớn hơn trong nền kinh tế địa chính trị mới. Türkiye, Ấn Độ, Ả Rập Xê-út, Hàn Quốc, UAE, Việt Nam và Brazil tận dụng vị trí địa lý, lợi thế dân số, năng lực đổi mới và khả năng linh hoạt trong đối ngoại để cân bằng giữa Mỹ và Trung Quốc. Mục tiêu của họ không phải chọn phe, mà là tối ưu hóa lợi ích kinh tế trong khi vẫn duy trì quyền tự chủ chiến lược. Xu hướng này cho thấy sự nổi lên của chiến lược “đa liên kết” trong thế giới ngày nay. Thay vì hai khối đối đầu rõ rệt, trật tự quốc tế đang trở thành một “tấm ghép” linh hoạt gồm nhiều quan hệ đối tác đan xen, cạnh tranh và những vùng ảnh hưởng kinh tế chồng lấn.
Châu Âu đang đứng trước nhiều thách thức riêng trong bối cảnh địa chính trị đổi thay. Khu vực này phụ thuộc lớn vào nguồn năng lượng, khoáng sản chiến lược và linh kiện công nghệ từ bên ngoài. Xung đột ở Ukraine đã bộc lộ rõ mức độ dễ tổn thương của châu Âu trước các nguồn cung mang rủi ro chính trị, đặc biệt là khí đốt. Vì vậy, các nhà hoạch định chính sách châu Âu đang nỗ lực đa dạng hóa chuỗi cung ứng, củng cố năng lực sản xuất công nghiệp xanh và mở ra những hành lang thương mại mới. Những sáng kiến như Global Gateway, Đạo luật Nguyên liệu thô chiến lược, hay việc tái thiết quan hệ thương mại với Trung Á cho thấy quyết tâm giảm sự lệ thuộc vào cả Nga lẫn Trung Quốc.
Tuy nhiên, châu Âu vẫn phải tính toán cẩn trọng: Cắt giảm quan hệ kinh tế quá nhanh có thể tự làm tổn hại ngành công nghiệp của họ; còn chậm thích ứng lại dễ khiến họ rơi vào thế bất lợi chiến lược.
Công nghệ khiến bức tranh này càng thêm phức tạp. Hạ tầng số, điện toán đám mây, mạng 5G/6G, quản trị dữ liệu và tiêu chuẩn AI đang trở thành những “mặt trận” cạnh tranh địa chính trị mới. Các quốc gia ngày càng xây dựng khung quy định mang dấu ấn giá trị chính trị của riêng mình, ưu tiên an ninh và lợi ích kinh tế trong nước.
Kết quả là thế giới số đang bị chia thành nhiều khuôn quản lý khác nhau. Mỹ theo đuổi mô hình đổi mới mở dựa trên thị trường; Trung Quốc phát triển mô hình nhà nước kiểm soát chặt và đề cao chủ quyền dữ liệu; còn châu Âu dẫn dắt cách tiếp cận đặt trọng tâm vào quyền và tính pháp lý. Khi các mô hình này cạnh tranh, doanh nghiệp buộc phải thích nghi trong bối cảnh dữ liệu khó lưu chuyển qua biên giới và việc tuân thủ quy định trở nên quan trọng không kém đổi mới công nghệ.
Các biện pháp trừng phạt và sức ép kinh tế tiếp tục làm phức tạp thương mại toàn cầu. Mỹ và EU thường sử dụng trừng phạt như công cụ đối ngoại, nhắm vào Nga, Iran và nhiều chủ thể khác. Trung Quốc cũng tung ra các biện pháp phản trừng phạt và công cụ gây sức ép kinh tế. Việc “vũ khí hóa sự phụ thuộc lẫn nhau” ngày càng lan rộng, đẩy doanh nghiệp vào tâm điểm căng thẳng địa chính trị, buộc họ phải điều chỉnh hoạt động, hoặc chuyển khai thác sang những khu vực an toàn hơn về chính trị.
Dẫu vậy, bối cảnh địa chính trị mới cũng mở ra nhiều cơ hội. Những quốc gia có khả năng định vị mình như các điểm đến ổn định, có vị trí chiến lược và môi trường kinh tế cởi mở sẽ là bên hưởng lợi. Các nước nằm trên các tuyến thương mại then chốt - chẳng hạn Hành lang Trung tâm nối Trung Á với châu Âu - đang trở thành mắt xích quan trọng trong việc tìm kiếm các tuyến vận chuyển an toàn hơn. Tương tự, những quốc gia đầu tư sớm vào công nghệ xanh, hạ tầng logistics và đổi mới số có thể thu hút các ngành công nghiệp mới đang định hình lại thương mại toàn cầu.
Sau cùng, quá trình tái cấu trúc chuỗi cung ứng toàn cầu báo hiệu sự khởi đầu của một kỷ nguyên phân mảnh hơn, cạnh tranh hơn và mang đậm tính chiến lược. Nền kinh tế địa chính trị mới không chỉ vận hành bằng thương mại, mà còn dựa trên yêu cầu an ninh, sự liên kết chính trị và khả năng thích ứng của mỗi quốc gia, trong bối cảnh sức mạnh kinh tế ngày càng gắn chặt với ảnh hưởng địa chính trị. Những quốc gia nắm bắt rõ sự chuyển dịch này và chủ động định vị mình sẽ góp phần định hình trật tự toàn cầu mới.
Nh.Thạch
AFP
