COP30: Cuộc chuyển dịch quyền lực khí hậu?

Ảnh chụp các nhà lãnh đạo thế giới tham gia COP30 tại Brazil. (Ảnh: AFP)

Một bức ảnh chụp tại Paris cách đây 10 năm, trong khuôn khổ Hội nghị COP21, nay gợi lại không khí của một thời kỳ khác. Trong ảnh, hàng chục nhà lãnh đạo thế giới đứng cạnh nhau trước tấm biển lớn mang dòng chữ “COP21 Paris”. Giữa khung hình là Thủ tướng Anh khi đó, David Cameron, bên cạnh Thái tử Charles (nay là Vua Charles III) và Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình. Ở phía xa, Tổng thống Mỹ Barack Obama đang trò chuyện với một lãnh đạo khác, giữa khung cảnh đông đúc đến mức nhiếp ảnh gia khó có thể ghi lại trọn vẹn.

Khung cảnh ấy tương phản rõ rệt với bức ảnh chụp “đại gia đình” tại hội nghị COP30 ở Brazil diễn ra từ 10-21/11, nơi chỉ khoảng 30 nhà lãnh đạo xuất hiện. Nhiều nguyên thủ lớn, trong đó có Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và Thủ tướng Ấn Độ Narendra Modi, đều vắng mặt. Tổng thống Mỹ Donald Trump cũng không tham dự, và chính quyền của ông tuyên bố không cử quan chức cấp cao nào đến hội nghị.

Sự vắng mặt của nhiều lãnh đạo khiến dư luận đặt câu hỏi: Một sự kiện quốc tế kéo dài hai tuần sẽ có ý nghĩa đến đâu, nếu phần lớn các nhà lãnh đạo không trực tiếp tham gia?

Christiana Figueres - cựu Tổng thư ký điều hành Công ước khung của Liên Hợp Quốc về biến đổi khí hậu (UNFCCC) và là người đóng vai trò quan trọng trong việc đạt được Thỏa thuận Paris - cho rằng tiến trình COP hiện nay “đã không còn giữ được tinh thần như ban đầu”.

Joss Garman, Giám đốc viện nghiên cứu Loom và từng là nhà hoạt động khí hậu, cũng nhận định rằng “thời kỳ vàng của ngoại giao đa phương đã qua”. Theo ông, chính trị khí hậu hiện nay chủ yếu xoay quanh cạnh tranh kinh tế, khi các quốc gia tìm cách giành lợi thế trong cuộc chuyển dịch sang các ngành năng lượng mới.

Trong bối cảnh lượng phát thải CO₂ toàn cầu vẫn tăng dù đã qua 29 kỳ họp COP, nhiều ý kiến đặt ra câu hỏi liệu các hội nghị sắp tới có thể mang lại kết quả thực chất hơn hay không.

Ngay sau khi trở lại Nhà Trắng, Tổng thống Mỹ Donald Trump ký sắc lệnh rút Mỹ khỏi Thỏa thuận Paris - văn kiện năm 2015 đặt mục tiêu giới hạn mức tăng nhiệt độ toàn cầu dưới 1,5°C. Ông nhiều lần bày tỏ hoài nghi về các chính sách khí hậu quốc tế, cho rằng chúng có thể gây bất lợi cho kinh tế Mỹ.

Những diễn biến này phản ánh sự thay đổi trong cách các quốc gia tiếp cận vấn đề khí hậu - từ hợp tác đa phương sang những tính toán mang đậm yếu tố cạnh tranh và lợi ích quốc gia.

Tháng 9/2025, Tổng thống Trump tuyên bố "biến đổi khí hậu" là trò lừa bịp lớn nhất thời đại. (Ảnh: AFP)

Chính sách năng lượng của Mỹ dưới thời Tổng thống Trump

Chính quyền Tổng thống Donald Trump đã thực hiện nhiều thay đổi lớn trong chính sách năng lượng. Hàng loạt quy định hạn chế đối với khai thác dầu khí và than đá được dỡ bỏ; các tập đoàn nhiên liệu hóa thạch nhận được ưu đãi thuế trị giá hàng tỷ USD; và đất liên bang được mở rộng cho hoạt động khai thác.

Chính quyền Trump cũng khuyến khích các quốc gia khác giảm phụ thuộc vào năng lượng tái tạo và tăng nhập khẩu nhiên liệu hóa thạch từ Mỹ. Trong một số trường hợp, Washington thể hiện quan điểm cứng rắn về thương mại năng lượng, khiến các đối tác như Nhật Bản, Hàn Quốc và Liên minh châu Âu tăng đáng kể lượng nhập khẩu dầu khí Mỹ.

Mục tiêu mà ông Trump nhấn mạnh là đưa Mỹ trở thành “siêu cường năng lượng hàng đầu thế giới”.

Song song với việc thúc đẩy nhiên liệu hóa thạch, nhiều chương trình năng lượng sạch được khởi xướng dưới thời các chính quyền trước đó bị thu hẹp. Các khoản hỗ trợ và ưu đãi thuế cho năng lượng gió và mặt trời giảm đáng kể, một số giấy phép bị thu hồi và ngân sách nghiên cứu bị cắt giảm.

Bộ trưởng Năng lượng Mỹ Chris Wright cho rằng việc cắt trợ cấp là hợp lý: “Điện gió ở Mỹ đã được hỗ trợ hơn ba thập kỷ. Sau ngần ấy thời gian, ngành này cần tự đứng vững”.

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia khác có quan điểm trái chiều. John Podesta, cố vấn khí hậu từng phục vụ trong chính quyền Obama và Biden, nhận xét: “Chính sách hiện nay đang làm chậm quá trình phát triển năng lượng sạch”.

Tháng trước, một thỏa thuận toàn cầu nhằm giảm phát thải từ ngành vận tải biển không đạt được sau khi Mỹ và Ả Rập Xê-út phản đối dự thảo cuối cùng. Diễn biến này khiến một số bên tham gia tiến trình khí hậu quốc tế bày tỏ lo ngại về tương lai hợp tác toàn cầu trong lĩnh vực này.

Theo Anna Aberg, chuyên gia tại Trung tâm Môi trường và Xã hội thuộc Chatham House, COP hiện đang diễn ra trong “bối cảnh chính trị phức tạp”. Bà cho rằng điều quan trọng lúc này là tiến trình khí hậu quốc tế cần tiếp tục thể hiện rằng vẫn còn những chính phủ, doanh nghiệp và tổ chức cam kết hành động vì mục tiêu khí hậu.

Cạnh tranh năng lượng toàn cầu giữa Mỹ, Trung Quốc và các nền kinh tế khác

Chiến lược năng lượng hiện nay của Mỹ đang đặt nước này vào thế cạnh tranh trực tiếp với Trung Quốc - quốc gia đã đầu tư nhiều năm để xây dựng vị thế dẫn đầu trong lĩnh vực công nghệ và năng lượng sạch.

Theo trang Carbon Brief, các ngành công nghệ sạch chiếm khoảng 40% tăng trưởng kinh tế của Trung Quốc trong năm 2023. Năng lượng tái tạo hiện đóng góp khoảng một phần tư vào mức tăng trưởng mới và hơn 10% tổng sản lượng kinh tế quốc gia.

Trung Quốc, tương tự như Mỹ, không chỉ tham gia các hội nghị quốc tế về khí hậu mà còn tích cực xuất khẩu mô hình phát triển năng lượng của mình ra toàn cầu. Sự khác biệt trong định hướng này đã khiến các cuộc thảo luận quốc tế về biến đổi khí hậu chuyển trọng tâm - từ mục tiêu cắt giảm phát thải sang cạnh tranh giành vị thế trong ngành công nghiệp năng lượng của tương lai.

Điều đó đặt các khu vực như Anh, châu Âu cùng những nền kinh tế mới nổi lớn như Ấn Độ, Indonesia, Thổ Nhĩ Kỳ và Brazil vào tình thế khó xử, khi họ phải cân nhắc giữa hợp tác khí hậu và lợi ích chiến lược. Một quan chức từ một quốc gia phát triển chia sẻ tại hội nghị rằng “nhiều nước e ngại bị coi là công khai chỉ trích chính quyền Mỹ”.

Chủ tịch Ủy ban châu Âu Ursula von der Leyen gần đây cảnh báo rằng châu Âu không được lặp lại “sai lầm trong quá khứ”, khi từng để mất ngành sản xuất pin mặt trời vào tay các doanh nghiệp Trung Quốc. Bà cho rằng đó là “bài học quan trọng cần ghi nhớ” trong quá trình phát triển công nghiệp xanh.

Ủy ban châu Âu dự báo thị trường năng lượng tái tạo và công nghệ sạch toàn cầu có thể tăng quy mô từ 600 tỷ euro lên khoảng 2.000 tỷ euro trong vòng 10 năm tới, và châu Âu đặt mục tiêu chiếm ít nhất 15% thị phần. Tuy nhiên, nhiều chuyên gia nhận định châu Âu đang đối mặt với thách thức lớn, khi Trung Quốc đã chiếm ưu thế gần như tuyệt đối trong nhiều lĩnh vực.

Theo Li Shuo, Giám đốc Trung tâm Khí hậu Trung Quốc thuộc Viện Chính sách châu Á, Trung Quốc hiện là “siêu cường công nghệ sạch hàng đầu thế giới”. Ông cho biết nước này đang dẫn đầu trong sản xuất điện mặt trời, điện gió, xe điện và pin tiên tiến - các lĩnh vực mà “rất khó có quốc gia nào bắt kịp trong ngắn hạn”.

Hiện Trung Quốc sản xuất hơn 80% tấm pin mặt trời toàn cầu, khoảng 80% pin lưu trữ năng lượng, 70% xe điện và hơn 60% tua-bin gió - tất cả đều với chi phí sản xuất thấp.

Việc Liên minh châu Âu (EU) gần đây tăng thuế nhập khẩu đối với xe điện Trung Quốc cho thấy tình thế khó khăn mà khối này phải đối mặt: Mở cửa thị trường có thể gây áp lực cho ngành ô tô nội địa, nhưng siết chặt lại có nguy cơ làm chậm tiến trình chuyển đổi xanh.

Theo chuyên gia Joss Garman, việc hạn chế hàng hóa từ Trung Quốc có thể làm giảm tốc độ giảm phát thải toàn cầu, nhưng nếu bỏ qua các yếu tố về an ninh kinh tế, việc làm và chủ quyền công nghiệp, thì “sự ủng hộ chính trị và xã hội cho nỗ lực ứng phó biến đổi khí hậu cũng có thể bị suy giảm”.

Hội nghị COP cách đây 10 năm tại Pháp. (Ảnh: AFP)

COP: Diễn đàn cần thiết hay đã đến lúc thay đổi?

Trước những biến động trong chính trị và ưu tiên toàn cầu, chuyên gia Anna Aberg nhận định rằng các kỳ Hội nghị Liên Hợp Quốc về Biến đổi Khí hậu (COP) có thể dần chuyển thành diễn đàn thường niên nhằm “giám sát và nhắc nhở trách nhiệm” của các quốc gia và tổ chức. Theo bà, vai trò này vẫn mang ý nghĩa nhất định trong bối cảnh hiện nay.

Hội nghị tại Brazil năm nay diễn ra ngay sau khi Tổng thư ký Liên Hợp Quốc António Guterres thừa nhận mục tiêu giới hạn mức tăng nhiệt toàn cầu ở 1,5°C - theo Thỏa thuận Paris - nhiều khả năng sẽ bị vượt qua, và gọi đây là “một thất bại nghiêm trọng” của cộng đồng quốc tế.

Năm vừa qua cũng là năm nóng nhất từng được ghi nhận. Tháng 6, hơn 60 nhà khoa học khí hậu cảnh báo rằng Trái Đất có thể vượt ngưỡng 1,5°C trong vòng 3 năm tới, nếu lượng phát thải CO₂ không giảm. Điều này làm dấy lên tranh luận về việc liệu COP nên tiếp tục được tổ chức hàng năm hay không.

Michael Liebreich, nhà sáng lập Bloomberg New Energy Finance, cho rằng có thể chỉ cần tổ chức một kỳ COP lớn mỗi 5 năm. Theo ông, các ngành công nghiệp cần thời gian để thích ứng và triển khai chính sách, thay vì liên tục đưa ra cam kết mới. “Các cuộc đàm phán có thể hiệu quả hơn, nếu được tổ chức trong các nhóm nhỏ, tập trung giải quyết rào cản cho năng lượng sạch”, ông nói, đồng thời cho rằng các vấn đề như tài chính hay chính sách, nên được bàn thảo ở “những nơi có khả năng huy động nguồn lực thực sự”, chẳng hạn như các trung tâm tài chính lớn.

Dù vậy, COP năm nay vẫn có những nội dung được đánh giá là quan trọng, trong đó có các cuộc đàm phán về việc thành lập quỹ trị giá hàng tỷ USD để bảo vệ những khu rừng lớn như Amazon và lưu vực Congo.

Michael Jacobs, giáo sư tại Đại học Sheffield và từng là cố vấn khí hậu cho cựu Thủ tướng Anh Gordon Brown, cho rằng duy trì tiến trình COP vẫn có ý nghĩa về mặt chính trị và kinh tế. Theo ông, đây là cách để các chính phủ thể hiện cam kết chung, đồng thời gửi tín hiệu ổn định cho khu vực doanh nghiệp về định hướng đầu tư dài hạn vào công nghệ giảm phát thải.

Bộ trưởng Năng lượng Anh Ed Miliband cũng cho rằng các hội nghị này “khó khăn, phức tạp và đôi khi mệt mỏi”, nhưng vẫn cần thiết, vì đã góp phần thúc đẩy đối thoại và định hình chính sách cho quá trình chuyển đổi năng lượng.

Tuy vậy, nhiều chuyên gia đồng ý rằng việc thu gọn quy mô các hội nghị và tập trung vào kết quả thực tế có thể là hướng đi phù hợp hơn trong giai đoạn tới.

Cuối cùng, câu hỏi lớn đặt ra cho các quốc gia là: Họ sẽ tham gia sâu hơn vào quá trình chuyển đổi năng lượng sạch - vốn đang được Trung Quốc thúc đẩy mạnh mẽ - hay tiếp tục duy trì sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch.

Theo nhiều nhà quan sát, tiến trình giảm phát thải trong tương lai có thể dần chuyển từ các cam kết đa phương quy mô lớn như COP sang những thỏa thuận song phương, hoặc khu vực, nơi các nước có thể hành động linh hoạt và thực tế hơn.

Tham vọng dầu mỏ của Brazil thách thức các mục tiêu về khí hậu

Hội nghị COP30: Tương lai nào cho chuyển dịch năng lượng công bằng?

Nh.Thạch

AFP