Vì sao không dễ dàng loại bỏ nhiên liệu hóa thạch?

Nhiên liệu hóa thạch không dễ dàng bị loại bỏ. (Ảnh: AFP)

Trong các cuộc thảo luận về biến đổi khí hậu, việc nhắc đến khả năng nhiên liệu hóa thạch vẫn tồn tại lâu dài vẫn rất nhạy cảm. Thế giới đã nhất trí “đưa than vào quá khứ” và “dịch chuyển khỏi” dầu khí, thậm chí còn nói đến “khởi đầu của sự kết thúc” cho kỷ nguyên nhiên liệu hóa thạch và chuyển đổi “nhanh chóng” sang năng lượng tái tạo. Ý tưởng nghe hấp dẫn, nhưng thực tế phức tạp hơn nhiều: Nhiên liệu hóa thạch không dễ dàng bị loại bỏ.

Chỉ 2 năm trước, Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) khẳng định nhu cầu nhiên liệu hóa thạch sẽ đạt đỉnh trước cuối thập kỷ này. Giám đốc điều hành IEA, Fatih Birol, cho biết: “Thế giới đang ở ngưỡng của một bước ngoặt lịch sử. Đây là lần đầu tiên mức đỉnh nhu cầu có thể nhìn thấy cho từng loại nhiên liệu trong thập kỷ này - sớm hơn nhiều người dự báo”. Thông điệp này từng gây sốc với giới năng lượng truyền thống và được các nhà vận động môi trường đánh giá cao.

Tuy nhiên, tình hình thay đổi khi nhiều chính phủ rút lại cam kết năng lượng sạch. IEA giờ đây không còn chắc chắn về đỉnh nhu cầu nữa: Than có thể đạt đỉnh, dầu thì chưa chắc, còn khí chắc chắn chưa. Khi nhu cầu nhiên liệu hóa thạch cuối cùng đạt đỉnh, mức đó có thể cao hơn dự báo của IEA, thậm chí gần như không giảm so với hiện tại.

Sự thay đổi quan điểm liên tục này đã làm ảnh hưởng đến uy tín của IEA, có lẽ khó khôi phục. Nếu cơ quan giữ vững nguyên tắc cơ bản - cung cấp phân tích dữ liệu đầy đủ, xem xét mọi khả năng, thay vì chỉ tập trung vào một số kết quả mong muốn - tình hình có thể khác. Trọng tâm nên là những gì thực tế đang diễn ra, thay vì những gì chính phủ hy vọng xảy ra.

Vậy hiện tại thế giới ra sao? Lần này, IEA nhìn đúng: “Thế giới vẫn khát năng lượng”, báo cáo World Energy Outlook 2025 cho biết. “Động lực giảm phát thải ở cấp quốc gia và quốc tế yếu hơn trước”, cơ quan lưu ý. Trong bản thảo trước đó, IEA nhấn mạnh ở một số nước, đặc biệt là Mỹ, việc duy trì hiện trạng năng lượng được ưu tiên hơn thay đổi.

Rào cản lớn nhất là nhu cầu điện đang bùng nổ khi thế giới điện hóa mọi thứ: Xe chạy xăng nhường chỗ cho xe điện; thêm nhu cầu từ làm mát, khử muối nước, trung tâm dữ liệu… “Tốc độ tăng trưởng chưa từng có”, ông Birol nhận định. Dù năng lượng mặt trời và gió nỗ lực để đáp ứng một phần nhu cầu tăng thêm, điện hạt nhân, than và khí vẫn còn cần thiết. Và dầu vẫn tiếp tục tăng trưởng.

Tổng hợp lại, điều này có nghĩa rằng quá trình chuyển dịch năng lượng, ít nhất là hiện tại, đang diễn ra theo hướng bổ sung nhiều hơn là thay thế. Năng lượng tái tạo đang bổ sung cho nhiên liệu hóa thạch thay vì thay thế hoàn toàn. Tất nhiên, bổ sung và thay thế là hai giai đoạn trong bất kỳ quá trình chuyển dịch nào; giai đoạn bổ sung là bước cần thiết để tiến tới thay thế. Nhưng những gì mà IEA phác thảo cho thấy giai đoạn bổ sung này có thể kéo dài hơn 25 năm.

Mỗi năm, IEA cố gắng hình dung tương lai năng lượng, đưa ra các giả định lớn về phát triển kinh tế, tăng trưởng dân số, ý chí chính trị, tiến bộ công nghệ và giá cả. Dù điều này khá hữu ích, nhưng còn xa mới gọi là dự báo chính xác.

Trước đây, IEA sử dụng Kịch bản Chính sách Hiện hành (CPS) làm mô hình cơ sở, nhưng nó có nhiều hạn chế: Lịch sử cho thấy CPS đánh giá thấp năng lượng mặt trời và gió, đồng thời đánh giá quá cao nhiên liệu hóa thạch. Vì vậy, năm 2020, IEA đã ngừng sử dụng CPS, một phần do áp lực từ các nhà vận động môi trường, và thay bằng Kịch bản Chính sách Công bố (STEPS), bao gồm “các đề xuất chính sách, ngay cả khi các biện pháp cụ thể chưa được phát triển đầy đủ”. Nói cách khác, STEPS pha trộn giữa chính sách và cam kết chính trị. IEA cũng xây dựng thêm kịch bản Net Zero Emissions (NZE) nhằm phác thảo con đường hạn chế nóng lên toàn cầu ở mức 1,5°C.

Từ năm 2023, trọng tâm mới về tham vọng chính trị đã thay đổi dự báo về nhu cầu nhiên liệu hóa thạch và lượng phát thải CO₂, đưa đỉnh tiêu thụ dự kiến lùi tới năm 2029. Năm nay, IEA hồi sinh CPS, phần vì áp lực từ chính quyền Trump. Kịch bản này cho thấy dầu khí sẽ không đạt đỉnh sớm nhất cho đến năm 2050. Ngay cả STEPS mới cũng không dự báo đỉnh trong thập kỷ này: Đỉnh nhu cầu dầu được lùi một năm, từ “trước năm 2030” sang “khoảng năm 2030”, còn khí tiếp tục tăng cho đến năm 2035.

Đỉnh tiêu thụ từng trở thành mục tiêu tối thượng trong tranh luận năng lượng. Nhưng năm chính xác đạt đỉnh không quan trọng bằng hình dạng đường tiêu thụ trước và sau đó. Tập trung vào con đường tiêu thụ giúp hiểu rõ thế giới đang đi về đâu.

Với dầu, các đường cong này cho thấy nhu cầu vẫn gần mức hiện nay, khoảng 100 triệu thùng mỗi ngày. Tiêu thụ có thể tăng nhẹ, đạt gần 113 triệu thùng/ngày vào năm 2050 theo CPS, hoặc giảm nhẹ xuống 97 triệu thùng/ngày theo STEPS; nhưng sẽ không sụp đổ theo kịch bản “rơi tự do” mà các nhà vận động môi trường mong muốn.

Thông điệp quan trọng nhất của báo cáo tuần trước là: Nhu cầu nhiên liệu hóa thạch vẫn bám rễ sâu. Khi đã nắm rõ hướng đi, chúng ta có thể tranh luận hợp lý về lợi ích - và chi phí - của việc thay đổi hướng đi.

Vì sao các cường quốc vẫn khó thoát khỏi nhiên liệu hóa thạch?

Trung Quốc - Mỹ: Hai con đường đối lập về năng lượng

COP30 bỏ dự thảo về chuyển đổi khỏi nhiên liệu hóa thạch

Nh.Thạch

AFP