"Bộ ba" định hình cán cân quyền lực trong kỷ nguyên xanh
 |
| Ngày càng nhiều cường quốc xem năng lượng, khoáng sản hiếm và ưu thế công nghệ không chỉ là mục tiêu kinh tế, mà còn là yếu tố sống còn của an ninh quốc gia. (Ảnh: AFP) |
Từ Washington đến Bắc Kinh, từ Brussels đến New Delhi, và ở các khu vực giàu tài nguyên như châu Phi, hay Trung Á, các chính phủ đang điều chỉnh chiến lược đối ngoại để bảo đảm tiếp cận những vật liệu và công nghệ có thể mang lại lợi thế kinh tế lẫn quân sự trong thế kỷ 21.
Ngày càng nhiều cường quốc xem năng lượng và ưu thế công nghệ không chỉ là mục tiêu kinh tế, mà còn là yếu tố sống còn của an ninh quốc gia. Xu hướng này được thúc đẩy bởi ba chuyển biến song hành: Quá trình dịch chuyển khỏi nhiên liệu hóa thạch sang năng lượng tái tạo; sự bùng nổ của công nghệ số và công nghệ quân sự vốn phụ thuộc vào đất hiếm và khoáng sản chiến lược; và cuộc cạnh tranh rộng hơn nhằm kiểm soát chuỗi cung ứng của những nguồn lực này.
Trung tâm của cuộc cạnh tranh là cuộc chạy đua giành các khoáng sản chiến lược như lithium, cobalt, nickel, đồng, graphite và các nguyên tố đất hiếm. Đây là những vật liệu không thể thiếu cho pin xe điện, tấm pin mặt trời, turbine gió, thiết bị điện tử tiên tiến, hệ thống trí tuệ nhân tạo và khí tài quân sự thế hệ mới. Khi nhu cầu tăng nhanh, các quốc gia đang khẩn trương tìm nguồn cung dài hạn, đa dạng hóa chuỗi cung ứng và giảm phụ thuộc vào những khu vực dễ tổn thương, hoặc nhạy cảm về chính trị.
Hiện Trung Quốc đang giữ ưu thế trong phần lớn chuỗi cung ứng khoáng sản chiến lược toàn cầu, kiểm soát nhiều mỏ lớn ở châu Phi, công suất tinh luyện đất hiếm và các trung tâm khai thác linh kiện pin. Những khoản đầu tư chiến lược thông qua Sáng kiến Vành đai và Con đường đã giúp Bắc Kinh trở thành mắt xích chủ đạo trong hệ sinh thái khoáng sản - khai thác. Với Mỹ và Liên minh châu Âu, mức độ phụ thuộc này bị xem là rủi ro chiến lược đáng kể. Vì vậy, Washington và Brussels đang triển khai các kế hoạch tham vọng nhằm đưa chuỗi cung ứng về trong nước, hoặc sang các quốc gia đối tác thân cận, tăng khai thác trong nước và mở rộng quan hệ với các vùng giàu khoáng sản.
Mỹ đã tăng cường quan hệ ngoại giao và kinh tế với Úc, Canada, Chile, Kazakhstan và Mông Cổ để tìm nguồn thay thế cho đất hiếm và kim loại sản xuất pin. EU, với mối lo tương tự, đã ban hành Đạo luật Nguyên liệu thô chiến lược nhằm giảm phụ thuộc vào một nhà cung cấp và xây dựng mạng lưới cung ứng bền vững. Nhật Bản, Hàn Quốc và Ấn Độ cũng đang đẩy mạnh các thỏa thuận chiến lược để bảo đảm tiếp cận lâu dài các khoáng sản thiết yếu.
Chính trị năng lượng cũng đang chuyển mình theo một hướng mới. Dù nhiên liệu hóa thạch vẫn giữ vai trò trung tâm - nhất là trong bối cảnh bất ổn toàn cầu liên tục làm gián đoạn thị trường dầu khí - năng lượng tái tạo đang nổi lên như một mặt trận địa chính trị quan trọng. Những quốc gia có lợi thế lớn về năng lượng mặt trời, gió và hydro xanh đang trở thành các trung tâm năng lượng mới.
Ở Trung Đông, UAE và Ả Rập Xê-út rót vốn mạnh vào các dự án hydro xanh và điện mặt trời quy mô lớn, đặt tham vọng dẫn đầu cả thị trường năng lượng truyền thống lẫn năng lượng tương lai. Tại châu Phi, Namibia và Morocco cũng đang định vị mình như những nhà xuất khẩu năng lượng tái tạo chủ chốt.
Khí đốt lấy lại vị thế chiến lược, đặc biệt sau khi xung đột Nga-Ukraine làm đảo lộn bản đồ năng lượng châu Âu. Việc EU nhanh chóng cắt giảm sự phụ thuộc vào khí đốt từ Nga đã đẩy nhu cầu LNG từ Mỹ, Qatar và Azerbaijan tăng mạnh. Khu vực Caspi - nhất là hệ thống đường ống mở rộng của Azerbaijan và kế hoạch xuất khẩu điện xanh - đang trở thành trọng tâm trong cấu trúc an ninh năng lượng dài hạn của châu Âu.
Công nghệ là trụ cột thứ ba trong cuộc cạnh tranh địa chính trị hiện nay. Quyền kiểm soát chip bán dẫn, hạ tầng viễn thông, năng lực mạng và trí tuệ nhân tạo đã trở thành yếu tố định hình sức ảnh hưởng toàn cầu của một quốc gia, tương đương với sức mạnh quân sự truyền thống.
Cuộc đối đầu công nghệ Mỹ-Trung đang chia tách chuỗi cung ứng toàn cầu, buộc nhiều nước phải chọn phe, hoặc cố gắng giữ thế cân bằng giữa hai hệ thống. Washington áp dụng những hạn chế xuất khẩu chip chưa từng có nhằm ngăn Trung Quốc tiếp cận bán dẫn tiên tiến, trong khi Bắc Kinh tăng tốc các chương trình tự chủ công nghệ để giảm phụ thuộc.
Cuộc đua triển khai 5G và hạ tầng viễn thông thế hệ mới cũng trở thành một chiến tuyến địa chính trị. Mỹ và các đồng minh hạn chế các nhà cung cấp Trung Quốc như Huawei và ZTE, với lý do an ninh quốc gia, còn Trung Quốc thì mở rộng hợp tác hạ tầng số khắp châu Á, châu Phi và Mỹ Latinh. Đồng thời, các mối đe dọa mạng gia tăng buộc các quốc gia phải đầu tư mạnh vào năng lực phòng thủ và tấn công mạng.
Những liên minh địa kinh tế cũng đang thay đổi nhanh chóng. Các khuôn khổ đa phương mới - từ Quan hệ Đối tác An ninh Khoáng sản do Mỹ dẫn dắt, sáng kiến Global Gateway của EU cho tới nỗ lực mở rộng ảnh hưởng của Ấn Độ ở phương Nam toàn cầu - đều hướng đến việc xây dựng các mạng lưới thương mại, đầu tư và an ninh tài nguyên thay thế. Việc BRICS+ mở rộng đã bổ sung thêm nhiều quốc gia mạnh về năng lượng và khoáng sản, giúp khối này có thêm sức nặng trong việc định hình dòng chảy hàng hóa toàn cầu.
Tuy nhiên, cuộc cạnh tranh ngày càng căng thẳng cũng mang theo nhiều rủi ro. Đứt gãy chuỗi cung ứng, chủ nghĩa dân túy tài nguyên và căng thẳng địa chính trị có thể kích hoạt xung đột mới, hoặc gây bất ổn ở các khu vực giàu tài nguyên. Những lo ngại môi trường quanh hoạt động khai khoáng, đặc biệt tại những hệ sinh thái mong manh, cũng dẫn đến nhiều tranh luận chính trị và phản ứng xã hội.
Khi thế giới bước vào kỷ nguyên xanh và số hóa, địa chính trị của năng lượng, công nghệ và khoáng sản chiến lược sẽ quyết định vị thế của các quốc gia trong nhiều thập kỷ tới. Những nước bảo đảm được chuỗi cung ứng ổn định, thúc đẩy đổi mới và cân bằng giữa mục tiêu môi trường với chiến lược phát triển, sẽ trở thành các trung tâm quyền lực mới. Các quốc gia chậm thích ứng sẽ ngày càng dễ bị tổn thương, trong thế giới được định hình bởi cuộc chạy đua giành những vật liệu và công nghệ nuôi dưỡng nền văn minh hiện đại.
Nh.Thạch
AFP