Thế giới ra sao sau 10 năm ký Thỏa thuận khí hậu Paris?

Các đại biểu tham dự COP Paris năm 2015 từng mang theo rất nhiều kỳ vọng. (Ảnh: AFP)

Không khí đã khác hẳn mười năm sau, khi COP30 về khí hậu khai mạc tại Belém, Brazil, diễn ra từ ngày 10 đến 21/11/2025. Năm 2024, nhiệt độ toàn cầu đã tăng chạm ngưỡng 1,5 °C; lượng phát thải CO₂ tiếp tục tăng; và nồng độ CO₂ trong khí quyển phá vỡ mọi kỷ lục. Việc Hoa Kỳ rút khỏi thỏa thuận sau khi ông Donald Trump tái đắc cử đã giáng một đòn nặng nề vào tính phổ quát của thỏa thuận.

Bức tranh tổng thể không hoàn toàn màu hồng, cũng không hoàn toàn u ám. Đánh giá của chúng tôi về 10 năm triển khai Thỏa thuận Paris không đi theo lối nhìn giản lược rằng “không có gì thay đổi” trong suốt thập kỷ vừa qua. Từ năm 2015 đến nay, những tiến bộ đáng kể vẫn đã được ghi nhận.

“Phát thải toàn cầu vẫn không ngừng tăng”. Đúng, nhưng…

Báo cáo kiểm kê khí nhà kính toàn cầu được thảo luận tại COP Dubai 2023 cho thấy lượng phát thải trên thế giới vẫn chưa có dấu hiệu ổn định. Xu hướng này tiếp tục được xác nhận trong năm 2024. Tuy vậy, ở thời điểm hiện tại, những con số đó vẫn chưa đủ cơ sở để đánh giá một cách rõ ràng tác động thực sự của Thỏa thuận Paris đối với quỹ đạo phát thải toàn cầu.

Cũng có thể ghi nhận thêm rằng, trong 10 năm qua, tốc độ tăng phát thải CO₂ toàn cầu - loại khí nhà kính chính do con người thải ra - đã giảm còn khoảng 1/3 so với mức tăng của thập kỷ trước. Bước ngoặt này có được nhờ năng lượng mặt trời và điện gió phát triển nhanh hơn nhiều so với dự báo ban đầu.

Việc chuyển đổi từ mô hình kinh tế dựa vào năng lượng “tích trữ” (như nhiên liệu hoá thạch và sinh khối) sang năng lượng “dòng chảy” (mặt trời, gió, thuỷ điện…) thực sự đã được kích hoạt trong 10 năm đầu tiên kể từ khi Thoả thuận Paris có hiệu lực. Và xu hướng này gần như khó đảo ngược, bởi chi phí từ các nguồn năng lượng tái tạo hiện đã thấp hơn nhiều so với năng lượng hoá thạch.

Tuy nhiên, đánh giá hiệu quả của Thoả thuận không thể chỉ nhìn vào quá khứ; cần phải tính đến triển vọng phía trước.

Nhờ đầu tư mạnh vào sản xuất - ứng dụng năng lượng tái tạo, Trung Quốc đang tiến gần đến ngưỡng phát thải cực đại, với mức khoảng 9 tấn CO₂/người. Trước đó, Mỹ đã đạt đỉnh ở mức 20 tấn/người và châu Âu khoảng 11 tấn/người. Còn Ấn Độ được dự báo sẽ đạt mức phát thải cực đại trong vòng 10 năm tới, ở khoảng 4 tấn CO₂/người.

Việc các nước mới nổi đạt đỉnh phát thải CO₂ ở mức thấp hơn nhiều so với các nền công nghiệp lâu đời là một thông tin đáng chú ý. Điều này cho thấy các nền kinh tế đang phát triển hoàn toàn có thể xây dựng chiến lược tăng trưởng mà không cần đi qua “giai đoạn phụ thuộc nhiên liệu hoá thạch” như các nước phương Tây trước đây. Chính bước nhảy cóc này đang mở ra một “khoảng cửa hy vọng” - dù hẹp - để nhân loại vẫn còn cơ hội giữ mức tăng nhiệt toàn cầu dưới ngưỡng 2°C.

Mục tiêu giới hạn nhiệt độ: đã ngoài tầm với?

Theo Tổ chức Khí tượng Thế giới (WMO), nhiệt độ trung bình toàn cầu đã vượt mốc 1,5 °C vào năm 2025 - đúng mức mục tiêu tham vọng nhất của Thỏa thuận Paris. Mức tăng này không chỉ phản ánh những biến động khí hậu ngắn hạn, như hiện tượng El Niño, mà còn là hệ quả của các phản hồi nguy hiểm trong hệ thống khí hậu: nhiệt độ tăng khiến khả năng hấp thụ CO₂ của các bể chứa carbon tự nhiên - rừng và đại dương - ngày càng suy giảm.

Điều đó có đồng nghĩa rằng mục tiêu đã thất bại, và chúng ta nên “buông tay”, mở thêm cánh cửa cho làn sóng phản ứng phủ nhận khí hậu?

Tín hiệu cảnh báo 2024 chỉ củng cố thêm những gì đã được mô phỏng trong kịch bản tương lai thuộc Báo cáo đánh giá lần thứ 6 của Ủy ban Liên chính phủ về Biến đổi khí hậu (IPCC). Do độ trễ của lượng CO₂ đã tích tụ trong khí quyển, hầu hết các mô hình dự báo đều cho thấy ngưỡng 1,5 °C sẽ bị vượt qua trước năm 2035.

Tuy vậy, điều này không có nghĩa nhân loại đã “tắt đường” với mục tiêu còn lại: giữ nhiệt độ tăng dưới 2 °C. Mức mục tiêu này vẫn khả thi - với điều kiện các quốc gia cắt giảm lượng phát thải CO₂ thật mạnh sau khi toàn cầu chạm đỉnh khí thải. Theo ước tính của Global Carbon Budget, “ngân sách carbon” còn lại để giữ nhiệt dưới 2 °C chỉ tương đương khoảng 25 năm - nếu thế giới tiếp tục phát thải với tốc độ hiện tại.

Còn mục tiêu 1,5 °C thì sao? Để đạt lại ngưỡng này, thế giới buộc phải chuyển sang trạng thái phát thải ròng âm trong nửa sau thế kỷ này. Trong các kịch bản “vượt rồi kéo xuống” (overshooting), các hệ thống hấp thụ tự nhiên - như rừng và đại dương - phải hút nhiều CO₂ hơn lượng nhân loại thải ra, từ đó kéo dần mức nhiệt trở lại sau khi đã vượt mốc 1,5 °C. Tuy nhiên, hướng đi này nằm ngoài phạm vi Thỏa thuận Paris hiện hành - văn bản này chỉ yêu cầu đạt mức phát thải ròng bằng 0, chứ không đặt ra nghĩa vụ phải chuyển sang phát thải âm.

Làm thế nào để tài trợ cho một quá trình chuyển đổi công bằng?

Thỏa thuận Paris quy định rằng các nước phát triển phải đóng góp ít nhất 100 tỉ USD (tương đương 86,4 tỉ euro) mỗi năm cho tài chính khí hậu quốc tế kể từ năm 2020, và con số này sau đó phải được điều chỉnh tăng mạnh.

Tuy nhiên, kết quả đến nay vẫn khá “lửng lơ”. Mốc 100 tỉ USD chỉ mới được vượt qua vào năm 2022 - trễ ba năm so với cam kết ban đầu.

Tại COP29 ở Baku, các nước đã thống nhất nâng mục tiêu lên 300 tỉ USD (259,2 tỉ euro) mỗi năm từ nay tới năm 2030. Nhưng ngay cả khi thực hiện thành công, con số này cũng chỉ đủ trang trải một phần nhu cầu tài chính cho thích ứng khí hậu, cũng như cho “tổn thất và thiệt hại”. Trong mười năm đầu triển khai Thỏa thuận Paris, tiến triển về công cụ tài chính vẫn khá hạn chế. Đặc biệt, những quy định tại Điều 6 - vốn cho phép áp dụng định giá carbon - vẫn chưa được thể chế hóa thành một cơ chế vận hành đủ rõ ràng để mở rộng quy mô.

Một vấn đề lớn khác là chưa có đồng thuận cụ thể về ai sẽ đóng góp bao nhiêu cho tài chính khí hậu. Việc thiếu minh bạch về danh tính nhà tài trợ và mức đóng góp thực tế đang làm suy yếu cam kết này.

Nói cách khác, vẫn còn rất nhiều việc phải làm để biến con số 300 tỉ USD (259,2 tỉ euro) mỗi năm từ một lời hứa chính trị thành những cam kết tài chính thực sự đáng tin cậy.

Các COP về khí hậu, bài toán năng lượng hóa thạch và sức ảnh hưởng của các nhóm vận động hành lang

Tương tự như Công ước Khí hậu năm 1992, Thỏa thuận Paris cũng không đề cập trực tiếp đến việc loại bỏ năng lượng hóa thạch - thậm chí cụm từ này còn không xuất hiện một lần nào trong văn bản. Phải đến năm 2021, quyết định cuối cùng tại COP26 mới lần đầu tiên nêu rõ nhu cầu loại bỏ than đá; và đến COP28 ở Dubai, phạm vi thảo luận mới được mở rộng sang toàn bộ nhóm nhiên liệu hóa thạch. Đây là một bước tiến lớn, vì mục tiêu phát thải ròng bằng 0 là không thể đạt được nếu không có lộ trình thoát ly nhanh khỏi năng lượng hóa thạch.

Nhưng nghịch lý thay: kể từ khi vấn đề năng lượng hóa thạch được đưa vào chương trình nghị sự của COP, sự hiện diện của các nhóm vận động hành lang dầu khí lại càng “lấn lướt”.

Điều này thể hiện rõ ở vô số sự kiện song song diễn ra bên lề các phiên thương lượng - và kín đáo hơn trong chính các đoàn đại biểu tham gia đàm phán. Thực trạng này liên tục bị các tổ chức phi chính phủ lên tiếng chỉ trích, yêu cầu tăng cường minh bạch và siết chặt cơ chế ngăn xung đột lợi ích - nhất là khi nước chủ nhà COP là quốc gia xuất khẩu dầu khí, như tại Dubai (2023) hay Baku (2024).

Trên thực tế, Thỏa thuận Paris không khiến các nhóm vận động pro-năng lượng hóa thạch mạnh hơn - vì họ vốn đã tìm mọi cách kìm hãm tiến trình đàm phán khí hậu ngay từ đầu. Nhưng thỏa thuận này cũng không làm giảm ảnh hưởng gây nhiễu của họ, bởi cơ chế ra quyết định theo đồng thuận vốn trao cho các nhóm thiểu số quyền phủ quyết quá lớn. Và nó cũng không có cơ chế trừng phạt những quốc gia rút lui hay phá vỡ cam kết.

“Làn sóng phản kháng khí hậu” do nước Mỹ thời ông Trump kích hoạt

Trong số những sắc lệnh đầu tiên được Tổng thống Donald Trump ký ngay ngày nhậm chức có văn bản chính thức tuyên bố Mỹ rút khỏi Thỏa thuận Paris. Một cách kỷ niệm… khá đặc biệt cho cột mốc 10 năm thành lập thỏa thuận này.

Nếu lần rời bỏ trong nhiệm kỳ đầu chưa gây nhiều xáo trộn, thì lần này hoàn toàn khác. Khi bước ra khỏi Thỏa thuận Paris, nước Mỹ thời ông Trump không hề “lui vào hậu trường”. Tại nội địa, chính quyền Cộng hòa triển khai chiến dịch chống lại mọi hình thức chính sách khí hậu - và song song theo đó là một chiến lược ngoại giao chống khí hậu mang tính đối đầu rõ rệt, tiêu biểu như việc “đánh chìm” nỗ lực đàm phán về khử carbon trong vận tải biển tại Tổ chức Hàng hải Quốc tế.

Chiến lược ngoại giao này bám sát nền tảng của chính sách đối ngoại mới: bảo vệ lợi ích thương mại - trước hết là lợi ích của ngành năng lượng hóa thạch - bất chấp các chuẩn mực quốc tế về nhân quyền, bảo vệ môi trường hay giới hạn biến đổi khí hậu.

Câu hỏi đặt ra: liệu chiến dịch chống khí hậu này có thể “giết chết” Thỏa thuận Paris? Mỹ có đồng minh trong nhóm các nhà xuất khẩu năng lượng hóa thạch lớn, và tư duy anti-climat của Washington đang lan rộng âm thầm ngoài biên giới. Nếu trào lưu này nhân rộng, Thỏa thuận Paris hoàn toàn có thể nhanh chóng rơi vào trạng thái rỗng về thực chất.

Nhưng vẫn còn một kịch bản khác: sự hình thành một mặt trận chung giữa Trung Quốc, Liên minh châu Âu và các quốc gia tiếp tục cam kết với mục tiêu khí hậu. Đó sẽ là một cấu trúc liên minh chưa từng có và chắc chắn không dễ xây dựng. Tuy nhiên, chính độ “cực đoan” của chiến dịch chống khí hậu đến từ nước Mỹ thời Tổng thống Trump có thể tạo nên động lực cho liên minh này xuất hiện.

Tổng thống đắc cử Donald Trump lại rút khỏi một thỏa thuận toàn cầu cực kỳ quan trọng

Hoa Kỳ vẫn là nước đi đầu trong các vấn đề môi trường dù có rút khỏi thỏa thuận khí hậu Paris

Trung Quốc kêu gọi Mỹ nối lại hợp tác khí hậu toàn cầu

Nh.Thạch

AFP