An ninh năng lượng và ngoại giao năng lượng: Kinh nghiệm quốc tế và hàm ý chính sách cho Việt Nam (Kỳ I)

Bài nghiên cứu phân tích ảnh hưởng của các yếu tố địa chính trị đến ngành năng lượng của mỗi quốc gia, và cơ chế hợp tác năng lượng quốc tế trên thế giới, vai trò ngày càng tăng của ngoại giao năng lượng. Đặc biệt các tác giả đưa ra những nghiên cứu quan trọng trong chính sách ngoại giao năng lượng của các quốc gia hàng đầu về lĩnh vực này như Mỹ, Nga cũng như chính sách của các nước trong khu vực Đông Nam Á như Indonesia và Việt Nam.

Tạp chí Năng lượng Mới xin giới thiệu Bài viết được đăng lần đầu trên tạp chí Nghiên cứu Quốc tế, Học viện Ngoại giao Việt Nam của các tác giả Vũ Lê Thái Hoàng và Hàn Lam Giang. Bài nghiên cứu được đăng trên chuyên trang Năng lượng Quốc tế theo 6 kỳ, bắt đầu từ ngày 26 đến 31 tháng 5 năm 2020.

Kỳ I:

An ninh năng lượng: Từ truyền thống đến phi truyền thống

Địa chính trị năng lượng

Kỳ II:

Lý thuyết phụ thuộc lẫn nhau và cơ chế hợp tác năng lượng quốc tế

Ngoại giao năng lượng

Kỳ III:

Kinh nghiệm của một số nước trong triển khai ngoại giao năng lượng: Chính sách ngoại giao năng lượng của Mỹ

Kỳ IV:

Kinh nghiệm của một số nước trong triển khai ngoại giao năng lượng: Chính sách ngoại giao năng lượng của Nga

Kỳ V:

Kinh nghiệm của một số nước trong triển khai ngoại giao năng lượng: Chính sách ngoại giao năng lượng của Indonesia

Kỳ VI:

Kinh nghiệm của một số nước trong triển khai ngoại giao năng lượng: Chính sách ngoại giao năng lượng của Việt Nam

Mở đầu

Năng lượng xưa nay vẫn là tâm điểm của các chính sách đối ngoại, là nguyên nhân của nhiều cuộc chiến tranh, xung đột. Giờ đây, khi nguy cơ cạn kiệt nguồn dầu mỏ có thể trở thành hiện thực trong vài chục năm tới, thì nguồn cung và nhu cầu về tài nguyên thiên nhiên, nhất là tài nguyên làm nguyên liệu công nghiệp và sản xuất năng lượng, đang và sẽ ngày càng có sức nặng hơn trong việc hoạch định chính sách đối ngoại của mọi quốc gia.

An ninh năng lượng từ truyền thống đến phi truyền thống

Cùng với những thay đổi của bối cảnh quốc tế, khái niệm an ninh năng lượng cũng trải qua một sự phát triển từ khái niệm an ninh truyền thống sang khái niệm an ninh phi truyền thống. An ninh năng lượng truyền thống tập trung vào các mối đe dọa an ninh gây ra bởi sự gián đoạn đột ngột, sự tan rã và sự biến động giá cả từ các thao túng của thỏa thuận cung cấp năng lượng hiện có. Theo đó, các mối đe dọa an ninh tiềm tàng của tình trạng bất ổn chính trị, mối đe dọa kinh tế, xung đột quân sự và các cuộc tấn công khủng bố là mối quan tâm quan trọng nhất trong an ninh năng lượng truyền thống. Cụ thể, an ninh năng lượng của các nước nhập khẩu năng lượng bao gồm 3 cấp độ. Thứ nhất, theo nghĩa hẹp, an ninh năng lượng có nghĩa là đảm bảo cung cấp năng lượng đầy đủ để duy trì sản xuất quốc gia trong chiến tranh. Thứ hai, theo nghĩa rộng, an ninh năng lượng là đảm bảo cung cấp năng lượng đầy đủ để đảm bảo nền kinh tế quốc gia đang hoạt động ở mức bình thường. Thứ ba, an ninh năng lượng cũng có nghĩa là nguồn cung cấp năng lượng đủ để giữ cho nền kinh tế của nước này phát triển mạnh ở dạng chính trị có thể chấp nhận được. Đối với các nước xuất khẩu năng lượng, an ninh năng lượng trước hết và quan trọng nhất là bảo đảm chủ quyền quốc gia đối với tài nguyên thiên nhiên, không bị quân đội nước ngoài can thiệp và áp đặt kiểm soát quá trình khai thác và sử dụng tài nguyên năng lượng. Thứ hai là đảm bảo khả năng tiếp cận thị trường nước ngoài. Thứ ba là đảm bảo an ninh tài chính của nguồn thu từ xuất khẩu năng lượng không bị chính phủ lãng phí hoặc bị lạm phát nuốt chửng.

Do đó, chúng ta có thể thấy tầm quan trọng của hợp tác giữa các nước trong việc đảm bảo an ninh năng lượng quốc gia. Hợp tác năng lượng không chỉ bao gồm sự hợp tác giữa những người tiêu dùng năng lượng, mà còn là sự hợp tác giữa các nhà cung cấp năng lượng và người tiêu dùng năng lượng. Rõ ràng, trong một thế giới ngày càng phụ thuộc lẫn nhau, một quốc gia có thể làm tăng an ninh năng lượng, nhưng đồng thời cũng có khả năng làm suy yếu an ninh năng lượng của quốc gia khác. Chính vì thế, quan hệ quốc tế và an ninh năng lượng có mối liên kết hết sức chặt chẽ.

Địa chính trị năng lượng

Thứ nhất, vị trí địa lý tạo lợi thế nguồn cung năng lượng chiến lược. Điều này được thể hiện rõ với hầu hết các nguồn năng lượng quan trọng nhất hiện nay, bao gồm cả năng lượng không tái tạo như khí đốt, than đá, dầu mỏ lẫn năng lượng tái tạo như thủy điện, điện gió, điện mặt trời. Trong đó, dầu mỏ, khí đốt là những dạng năng lượng mang yếu tố chính trị đặc biệt và có tác động trực tiếp tới môi trường quan hệ quốc tế vì đây là những nguồn nguyên liệu thô truyền thống, đáp ứng tới 40% tổng cầu năng lượng thô của thế giới và dự báo đến 2030, nguồn năng lượng này vẫn chiếm khoảng 35% tổng cầu năng lượng. Đây có thể coi là những nguồn nguyên liệu thô có tính chiến lược. Thực tế cũng cho thấy các quốc gia và khu vực có trữ lượng dầu mỏ và khí đốt lớn như Nga, khu vực Trung Đông - Tây Phi, Venezuela, Biển Đông, Bắc Mỹ… đều là các khu vực có những tương tác, va chạm chính trị mạnh mẽ. Các quốc gia này cũng tận dụng khả năng cung cấp năng lượng của mình để tạo lợi thế trong việc thực hiện các mục tiêu chính trị – an ninh – đối ngoại của mình.

Ngoài năng lượng truyền thống, các dạng năng lượng tái tạo đang phát triển mạnh cũng tạo ra một làn sóng địa chính trị năng lượng mới, đa dạng hơn. Các nguồn năng lượng gió, mặt trời, thủy điện, thủy triều dù xuất hiện và phát triển mạnh nhờ sự phát triển của khoa học công nghệ nhưng vẫn phụ thuộc nhiều vào yếu tố địa lý tự nhiên. Ví dụ, các nước có năng lực sản xuất thủy điện là các nước ở thượng nguồn sông, các nước ở các vùng xích đạo có lợi thế lớn hơn trong việc sản xuất năng lượng mặt trời, các vùng có lưu chuyển không khí lớn có thể tận dụng để sản xuất năng lượng gió,… Do đó có thể khẳng định địa chính trị năng lượng với các nước sản xuất ngày nay mở rộng hơn về phạm vi địa lý, bên cạnh những chủ thể truyền thống còn nhiều quốc gia có tiềm năng nổi lên như một người chơi chiến lược mới, kéo theo đó là những vấn đề cạnh tranh chính trị và ngoại giao năng lượng đa dạng phức tạp hơn.

Thứ hai, vị trí địa chiến lược trong vấn đề trung chuyển năng lượng. Tầm quan trọng của việc kết nối cung và cầu năng lượng đã tạo ra vị thế địa chính trị năng lượng cho cả các quốc gia không có thế mạnh tự nhiên về năng lượng. Điều này thể hiện rõ nét nhất qua việc xây dựng, duy trì vận hành các đường ống dẫn dầu và dẫn khí xuyên quốc gia. Có nhiều tính toán chiến lược trong quá trình này, từ cả nước xuất khẩu lẫn nước trung chuyển, cụ thể như chi phí xây dựng và vận hành, vận động hành lang và quan hệ chính trị giữa nước xuất khẩu và nước trung chuyển, tình hình chính trị - xã hội ở các nước và vùng trung chuyển năng lượng, khả năng gây ảnh hưởng chính trị bằng tiếp cận năng lượng… Ví dụ, Thổ Nhĩ Kỳ không phải là nước xuất khẩu năng lượng, nhưng đã ráo riết vận động để phần lớn các tuyến đường ống dẫn dầu khí đi qua nước mình và hiện đóng vai trò kiểm soát tuyến vận tải năng lượng quan trọng ở khu vực. Một ví dụ khác là Nga đầu tư rất lớn cho các dự án đường ống dẫn dầu khí nhằm kết nối và chi phối nguồn cung thông suốt cho châu Âu bằng các đường ống do mình kiểm soát. Các nhà phân tích quốc tế cho rằng, các tuyến đường ống này có vai trò quan trọng trong cuộc cạnh tranh chiến lược dầu mỏ, khí đốt và ảnh hưởng sâu sắc đến quan hệ địa - chính trị tại khu vực Á - Âu, quan hệ xuyên Đại Tây Dương và quan hệ Nga - EU.

Với năng lượng tái tạo, do còn đang trong giai đoạn đầu phát triển nên khả năng cung ứng quốc tế vẫn chưa được quan tâm nhiều. Tuy nhiên, trong thời gian tới, khi năng lượng không tái tạo ngày càng khan hiếm, vai trò của năng lượng tái tạo ngày càng lớn thì bài toán xây dựng các cung đường vận chuyển năng lượng tái tạo cũng sẽ sớm trở thành bài toán địa chiến lược trong quan hệ quốc tế.

Nhìn chung, có thể nói yếu tố địa chiến lược năng lượng đặc biệt quan trọng khi phân tích chính trị năng lượng và ngoại giao năng lượng. Nó không chỉ quan trọng về mặt kinh tế, mà còn đóng vai trò đòn bẩy chính trị thiết yếu. Tuy nhiên, ảnh hưởng của các yếu tố địa lý đối với an ninh năng lượng là không tĩnh mà thay đổi theo thời gian, sự tiến bộ của công nghệ, nhu cầu sử dụng, mục tiêu chính trị trong nước và quốc tế.

Tác giả: Vũ Lê Thái Hoàng và Hàn Lam Giang.